นิราศเมืองแกลง

นิราศเมืองแกลง

อ้างอิง : https://www.youtube.com/watch?v=a8g7heGt3yk

 ๑.    สมัยที่แต่ง

        นิราศเมืองแกลงเป็นนิราศเรื่องแรกของสุนทรภู่ สันนิษฐานว่าแต่งในรัชกาลที่๑ เมื่อ พ.ศ. ๒๓๕๐ สันนิษฐานว่าสุนทรภู่อายุประมาณ ๒๐ ปี

        ๑.๑ บอกจุดประสงค์ในการแต่งนิราศเมืองแกลงด้านประวัติ แสดงให้เห็น ถึงว่าสุนทรภู่อายุยังน้อย แต่ก็คงเป็นผู้ที่มีความสามารถ จึงมีผู้มาสมัครเป็นศิษย์และคงจะมีอายุไล่เลี่ยกัน

                       โอ้จำใจไกลนุชสุดสวาท        
                    จึงนิราศเรื่องรักเป็นอักษร

                    ให้เห็นอกตกยากเมื่อจากจร            
                    ไปดงดอนแดนป่าพนาวัน

                    กับศิษย์น้อยสองนายล้วนชายหนุ่ม 
                    น้อยกับพุ่มเพื่อนไร้ในไพรสัณฑ์

                    กับนายแสงแจ้งทางกลางอารัญ     
                    จะพากันแรมทางไปต่างเมือง

                                             (นิราศเมืองแกลง : ๘๑)

    ๒.   จุดมุ่งหมายในการแต่ง

        จุดมุ่งหมายในการแต่งนิราศเมืองแกลงของสุนทรภู่ คือ สุนทรภู่คิดถึงบิดาและตั้งใจจะไปบวชบ้างก็ว่าตั้งใจจะไปบอกบิดาว่าตอนนี้กำลังจะเป็นฝั่งเป็นฝา และมีเรื่องเดือดร้อนให้ช่วย จากการเดินทางเมืองแกลงในครั้งนี้เป็นตอนที่สุนทรภู่มีความรักเป็นครั้งแรกและต้องพลัดพรากจากคนรักโดยที่ไม่ได้บอกลากับหญิงคนรักก็คือแม่จัน นั่นเอง

        ๒.๑ สุนทรภู่คิดถึงบิดา ตั้งใจจะไปหาบิดา

                        มาพบพ่อท้อใจด้วยไกลแม่  
                   ให้ตั้งแต่เศร้าสร้อยละห้อยหา

                   ชนนีอยู่ศรีอยุธยา                       
                   บิดามาอ้างว้างอยู่กลางไพร

                   ภูเขาขวางทางกั้นอรัญเวศ         
                   ข้ามประเทศทุ่งท่าชลาไหล

                   เดินกันดารปานปิ้มจะบรรลัย      
                   จึงมาได้เห็นหน้าบิดาตัว

                   ท่านชูช่วยอวยพรให้ผ่องแผ้ว     
                   ดังฉัตรแก้วกางกั้นไว้เหนือหัว

                   อุตส่าห์ฝนไพลทารักษาตัว         
                   ค่อยยังชั่วมึนเมื่อยที่เหนื่อยกาย

                                            (นิราศเมืองแกลง : ๙๗)

    

        ๒.๒ จุดประสงค์ในการแต่งนิราศ

                         นิราศเรื่องเมืองแกลงแต่งมาฝาก   
                   เหมือนขันหมากมิ่งมิตรพิสมัย

                   อย่าหมางหมองข้องขัดตัดอาลัย  
                   ให้ชื่นใจเหมือนแต่หลังมั่งเถิดเอยฯ

                                            (นิราศเมืองแกลง : ๑๐๑)

       ๒.๓ สาเหตุที่สุนทรภู่จำต้องเดินทางจากนางอีกสาเหตุหนึ่ง 

นอกเหนือจากการต้องการไปเยี่ยมบิดา

                         ฉันพลัดพรากจากจรเพราะร้อนจิต   
                   ใช่จะคิดอายอางขนางหนี

                   ให้นิ่มน้องครองรักไว้สักปี                     
                   ท่านสุขีเถิดข้าขอลาไป

                                            (นิราศเมืองแกลง : ๘๒)

  ๓.   เนื้อเรื่องย่อ

        นิราศเมืองแกลงมีเนื้อหาเป็นช่วงชีวิตหนึ่งของสุนทรภู่ เป็นตอนที่มีความรักครั้งแรกและต้องพลัดพรากจากคนรัก การคร่ำครวญ

ความรักในนิราศจึงแสดงถึงความทุกข์ ความห่วงใย ความอาลัย

ของการพลัดพรากจากคนรักโดยมีเนื้อเรื่องย่อดังนี้

        นิราศเมืองแกลงมีเรื่องราวเกี่ยวกับสุนทรภู่เดินทางไปเยี่ยมบิดาซึ่งบวชอยู่ที่ตำบลบ้านกร่ำอำเภอแกลงจังหวัดระยองนิราศเรื่องนี้สุนทรภู่ได้เริ่มต้นโดยการกล่าวพรรณนาความน้อยใจที่มีคนรัก

แต่ไม่ได้อยู่ใกล้กัน(คือแม่จันภรรยาคนแรกของสุนทรภู่)การจากนางไปในครั้งนี้ยังไม่ทันได้ล่ำลาใดๆทั้งนั้น การเดินทางไปเมืองแกลง

ในครั้งนี้มีผู้ร่วมเดินทางไปด้วยเป็นศิษย์ ๒ คน คือ น้อยกับพุ่ม 

และนายแสงซึ่งเป็นคนนำทางลงเรืออกจากกรุงเทพฯ(ออกจากพระราชวังหลัง) ล่องตามแม่น้ำเจ้าพระยา คลองสำโรง คลองหัวตะเข้ ออกแม่น้ำบางปะกงขึ้นบกที่บางปลาสร้อย หนองมน บางพระ ศรีราชา ทุ่งสาขลา บางละมุง ทุ่งพัทยา ห้วยอีร้า ห้วยโป่ง ห้วยพร้าว สุนักข์กะบาก บ้านทับม้า ระยอง บ้านแลง คลองกรุ่น บ้านแกลง ชายทะเลแหลมทองหลวง ชะวาลาวน และถึงที่หมายปลายทาง

นั่นก็คือบ้านกร่ำ นิราศเมืองแกลงมีเนื้อหาเป็นช่วงชีวิตหนึ่งของ
สุนทรภู่เป็นตอนที่มีความรักครั้งแรกและต้องพลัดพรากจากคนรัก การคร่ำครวญความรักในนิราศจึงแสดงถึงความทุกข์ความห่วงใย ความอาลัยของการพลัดพรากจากคนรัก

        ๓.๑ ข้อสันนิษฐานในช่วงต้นเรื่อง

                    โอ้สังเวชวาสนานิจจาเอ๋ย

               จะมีคู่มิได้อยู่ประคองเชย             
               ต้องละเลยดวงใจไว้ไกลตา

               ถึงทุกข์ใครในโลกที่โศกเศร้า      
               ไม่เหมือนเราภุมรินถวิลหา

               จะพลัดพรากจากกันไม่ทันลา     
               ใช้แต่ตาต่างถ้อยสุนทรวอน

               โอ้จำใจไกลนุชสุดสวาท              
               จึงนิราศเรื่องรักเป็นอักษร

               ให้เห็นอกตกยากเมื่อจากจร         
               ไปดงดอนแดนป่าพนาวัน

               กับศิษย์น้องสองนายล้วนชายหนุ่ม 
               น้อยกับพุ่มเพื่อนไร้ในไพรสัณฑ์

               กับนายแสงแจ้งทางกลางอรัญ     
               จะพากันแรมทางไปกลางเมือง

                                           (นิราศเมืองแกลง : ๘๑)

        ๓.๒ การเดินทางในครั้งนี้สุนทรภู่ไม่ได้บอกกล่าวกับแม่จัน

                     ขออารักษ์ที่ศักดิ์สิทธิ์ที่สิงศาล  
                ลือสะท้านอยู่ว่าเจ้าห้าวกำแพง

                ข้าจะไปทางไกลถึงเมืองแกลง       
                เจ้าจงแจ้งใจภัคนีที

                ฉันพลัดพรากจากจรเพราะร้อนจิต  
                ใช่จะคิดอายอางขนางหนี

                ให้นิ่มน้องครองรักไว้สักปี               
                ท่านสุขีเถิดข้าขอลาไป

                                            (นิราศเมืองแกลง : ๘๒)

        ๓.๓ สะท้อนถึงความกังวลเรื่องความรักกับแม่จัน

                     จึงหลีกตัวกลัวบุญคุณบิดา            
                ไปแรมป่าปิ้มชีวันจะบรรลัย

                                            (นิราศเมืองแกลง : ๑๐๑)

        ๓.๔ มีการฝากน้องและมารดากับสิ่งศักดิ์สิทธิ์

                     ขออารักษ์หลักประเทศนิเวศน์วัง 
                 เทพทั้งเมืองฟ้าสุราลัย

                 ขอฝากน้องสองรามารดาด้วย             
                 เอ็นดูช่วยปกครองให้ผ่องใส

                                            (นิราศเมืองแกลง : ๘๑)

        ๓.๕ เดินทางผ่านคลองสำโรง

                     พอแจ่มแจ้งแสงเงินเงาระยับ   
                 ดาวเดือนดับเด่นดวงพระสุริย์ใส

                 ถึงปากช่องคลองสำโรงสำราญใจ    
                 พอน้ำไหลขึ้นเช้าก็เข้าคลอง

                                            (นิราศเมืองแกลง : ๘๒)

      

         ๓.๖ เดินทางผ่านคลองหัวตะเข้

                     ระหริ่งเรื่อยเฉื่อยเสียงเรไรไพร  
                 ฤทัยไหวแว่วว่าพะงางาม

                 ถึงชะแวกแยกคลองสองชะวาก           
                 ข้างฝั่งฟากหัวตะเข้มีมะขาม

                                           (นิราศเมืองแกลง : ๘๔)

        ๓.๗ เดินทางผ่านหนองมน

                     ริมทางเถื่อนเรือนเหย้ามีรายราย
                 เห็นฝูงควายปล่อยเกลื่อนอยู่กลางแปลง

              ถึงหนองมนมีตำบลชื่อบ้านไร่    
              เขาถากไม้ทุกประเทศทุกเขตแขวง

                                           (นิราศเมืองแกลง : ๘๘)

        ๓.๘ เดินทางผ่านบางละมุง

                     ออกพ้นย่านบ้านบางละมุงไป   
                ค่อยคลายใจจรเลียบชลามา

                ในกระแสแลล้วนแต่โป๊ะล้อม        
                ลงอวนอ้อมโอบสกัดเอามัจฉา

                                            (นิราศเมืองแกลง : ๙๐)

        ๓.๙ เดินทางผ่านทุ่งพัทยา

                   ออกชะวากปากทุ่งพัทยา        
                นายแสงพาเลี้ยวหลงที่วงเวียน

                บุกละแวกแฝกแขมที่แอร่มรก     
                กับกอกกสูงสูงเสมอเศียร

                                            (นิราศเมืองแกลง : ๙๐)

        ๓.๑๐ เดินทางผ่านห้วยอีร้า

               ถึงห้วยอีร้าแลระย้าล้วนสายหยุด      
               ดอกนั้นสุดที่จะดกดูไสว

               กะมองกะเมงนมแมวเป็นแถวไป    
               ล้วนลูกไม้กลางป่าทั้งหว้าพลอง

                                           (นิราศเมืองแกลง : ๙๓)

        ๓.๑๑ เดินทางผ่านห้วยโป่ง

                  ถึงห้วยโป่งเห็นธารละหานไหล 
               คงคาใสปลาว่ายคล้ายคล้ายเห็น

               มีกรวดแก้วแพรวพรายรายกระเด็น   
               บ้างแลเห็นเป็นสีบุษราคัม

                                           (นิราศเมืองแกลง : ๙๓-๙๔)

        ๓.๑๒ เดินทางผ่านห้วยพร้าว

                 ถึงห้วยพร้าวเท้าเมื่อยออกเลื่อยล้า  
               เห็นผิดฟ้าฝนย้อยลงหยิมหยิม

               สุริย์ฉายบ่ายเยื้องเมืองประจิม          
               อุระปิ้มศรปักสลักทรวง

                                           (นิราศเมืองแกลง : ๙๔)

        ๓.๑๓ เดินทางผ่านระยอง

                  แล้วชวนสองน้องรักร่วมชีวิต     
               ให้เปลี่ยวจิตไม่แจ้งรู้แห่งหน

               จากระยองย่องตามกันสามคน         
               เลียบถนนคันนาป่ารำไร

                                           (นิราศเมืองแกลง : ๙๕)

        ๓.๑๔ เดินทางผ่านบ้านแลง

                  เขาชี้นิ้วแนะทิวหนทางไป          
               ประจักษ์ใจจำแน่ดำเนินมา

               ถึงบ้านแลทางแห้งเห็นทุ่งกว้าง     
               เฟือนหนทางทวนทบตลบหา

                                           (นิราศเมืองแกลง : ๙๕)

        ๓.๑๕ เดินทางผ่านบ้านแกลง

                  ถึงบ้านแกลงลัดบ้านไปย่านกลาง     
               เห็นฝูงนางสานเสื่อเห็นเหลือใจ

               แต่ปากพลอดมือสอดขยุกขยิก             
               จนมือหงิกงอแงไม่แบได้

                                           (นิราศเมืองแกลง : ๙๖)

        ๓.๑๖ เดินทางถึงบ้านกร่ำ

                  ถึงหย่อมย่านบ้านกร่ำพอค่ำพลบ         
               ประสบพบเผ่าพงศ์พวกวงศา

               ขึ้นกระฎีที่สถิตท่านบิดา                   
               กลืนน้ำตาก็ไม่ฟังเฝ้าพรั่งพราย

                                           (นิราศเมืองแกลง : ๙๗)

  ๔.    คุณค่า

        ๔.๑ คุณค่าด้านวรรณศิลป์

           ๔.๑.๑ การดำเนินเรื่องมีความเร้าใจให้ผู้อ่านสนใจติดตามไปตลอดเรื่อง การดำเนินเรื่องจะบรรยายไปตามระยะเวลา

ของการเดินทาง กล่าวถึงเหตุการณ์ที่เกิดขึ้น สภาพชีวิต

ความเป็นอยู่ของผู้คนที่พบเห็นวัฒนธรรมและขนบธรรมเนียมประเพณี ธรรมชาติที่พบเห็น สอดแทรกความรู้เกี่ยวกับธรรมชาติ และยังได้สอดแทรกคติธรรม ทำให้ผู้อ่านติดใจในถ้อยคำ

ที่บรรยายธรรมชาติที่งดงาม ในนิราศเรื่องนี้ใช้ความรัก

ความอาลัยเป็นแก่นเรื่องเพื่อสร้างเรื่องให้งดงามสะเทือนอารมณ์

                     ตัวอย่าง

                    ๑.) สภาพชีวิตความเป็นอยู่ และการประกอบอาชีพ

                            อันพวกเขาชาวประมงไม่โหยงหยิบ 
                       ล้วนตีนถีบปากกัดขัดเขมร

                       จะได้กินข้าวเช้าก็ราวเพล             
                       ดูจัดเจนโลดโผนในโคลนตม

                       จึงมั่งคั่งตั้งบ้านในการบาป           
                       แต่ต้องสาปเคหาให้สาสม

                       จะปลูกเรือนก็มิได้ใส่ปั้นลม          
                       ใครขืนทำก็ระทมด้วยเพลิงลาม

                                                   (นิราศเมืองแกลง : ๘๗)

                  ๒.) อารมณ์ความรู้สึกอันรุนแรงด้วยการกล่าวให้เกิดความสะเทือนใจ หรือเกิดความรู้สึก

                            เห็นทิวทุ่งวุ้งเวิ้งให้หวั่นหวาด  
                       กัมปนาทเสียงนกวิหคโหย

                       ไหนจะต้องละอองน้ำค้างโปรย      
                       เมื่อลมโชยชื่นนวลจะชวนเชย

                       โอ้นึกนึกแล้วก็น่าน้ำตาตก             
                       ด้วยแนบอกมิได้แนบแอบเขนย

                       ได้หมอนข้างต่างน้องประคองเกย  
                       เมื่อไรเลยจะได้คืนมาชื่นใจ ฯ

                                                     (นิราศเมืองแกลง : ๘๕)         

                  ๓.) แสดงอารมณ์สะเทือนใจของกวี ให้เห็นถึงทุกข์
อันเกิดจากการพลัดพรากจากคนรัก

          โอ้สังเวชวาสนานิจจาเอ๋ย
     จะมีคู่มิได้อยู่ประคองเชย       
     ต้องละเลยดวงใจไว้ไกลตา

      ถึงทุกข์ใครในโลกที่โศกเศร้า  
      ไม่เหมือนเราภุมรินถวิลหา

      จะพลัดพรากจากกันไม่ทันลา  
      ใช้แต่ตาต่างถ้อยสุนทรวอน

                                   (นิราศเมืองแกลง : ๘๑)

                ๔.๑.๒ ลักษณะคำประพันธ์ นิราศเมืองแกลงแต่งเป็นกลอน เลือกใช้ถ้อยคำที่มีสัมผัสเพื่อให้กลอนมีความไพเราะความสำคัญ
ของนิราศอยู่ที่อารมณ์สะเทือนใจ แนวนึกคิดของกวีที่แสดงออก
ในนิราศดีเด่นประทับใจผู้อ่าน ทำให้กลอนเกิดเสียงเสนาะ

                     ตัวอย่าง

                     ๑.) ความสะเทือนใจของกวีที่เกิดจากการสัมผัสสิ่งต่างๆ ทำให้เกิดอารมณ์และถ่ายทอดออกมา

                           ถึงอารามนามชื่อวัดดอกไม้    
                      คิดถึงไปแนบทรวงดวงสมร

                      หอมสุคนธ์เคียงกายขจายจร             
                      โอ้ยามนอนห่างนางระคางคาย

                                                      (นิราศเมืองแกลง : ๘๒)

               ๔.๑.๓ การใช้ถ้อยคำ ที่สั้นและง่ายทำให้ความกระชับ
และให้ภาพเด่นชัดใช้เสียงของถ้อยคำให้เกิดอารมณ์ได้อย่างวิเศษ การเล่นคำ พลิกแพลงคำ ใช้คำพ้องรูป พ้องเสียง เพื่อให้การใช้เสียงอ่อนหวานเสนาะหู การซ้ำเสียง การใช้โวหาร เป็นการสื่อสารที่กระทบอารมณ์ผู้อ่านได้อย่างลึกซึ้ง

                  

                     ตัวอย่าง

                      ๑.) ใช้โวหารภาพพจน์อุปลักษณ์  เช่น ดวงกานดา 
หมายถึง นางอันเป็นที่รัก

                            ถึงวัดแจ้งแสงจันทร์จำรัสเรือง    
                      แลชำเลืองเหลียวหลังหลั่งน้ำตา

                      เป็นห่วงหนึ่งถึงชนกที่ปกเกล้า      
                      จะแสนเศร้าครวญคอยละห้อยหา

                      ทั้งจากแดนแสนห่วงดวงกานดา    
                      โอ้อุรารุ่มร้อนอ่อนกำลัง

                                                   (นิราศเมืองแกลง : ๘๑)

                 ๒.) การเล่นคำและเล่นความ คือ คำว่า “ปลื้ม”                       เป็นการพลิกแพลงคำ

                        ถึงสามปลื้มพี่นี้ร่ำปล้ำแต่ทุกข์              
                  สุดจะปลุกใจปลื้มให้ลืมหลัง

                                                   ( นิราศเมืองแกลง : ๘๑ )

                  ๓.) การใช้โวหารภาพพจน์อุปมา

                                  ถึงย่านยาวดาวคะนองคะนึงนิ่ง   
                              ยิ่งดียิ่งเสียใจใครจะเหมือน
                        พระพายพานซ่านเสียวทรวงสะเทือน 
                        จนเดือนเคลื่อนคล้อยดงลงไรไร

                              โอ้ดูเดือนเหมือนดวงสุดาแม่             
                              กระต่ายแลเหมือนฉันคิดพิสมัย

                              เห็นแสงจันทร์อันกระจ่างค่อยสร่างใจ  
                              เดือนครรไลลับตาแล้วอาวรณ์

                                                        (นิราศเมืองแกลง : ๘๒)

                   ๔.) การเล่นคำ พ้องรูป พ้องเสียง

                                 ถึงบางผึ้งผึ้งรังก็รั้งร้าง            
                              พี่ร้างนางร้างรักสมัครหมาย

                              มาแสนยากฝากชีพกับเพื่อนชาย  
                              แม่เพื่อนตายมิได้มาพยาบาล

                                                        (นิราศเมืองแกลง : ๘๒)

  ๕.) การเล่นคำสัมผัสอักษร

                                 ถึงปากลัดแลท่าชลาตื้น       
                              ดูเลื่อมลื่นเลนลากลำละหาน

                              เขาแจวจ้องล่องแล่นแสนสำราญ   
                              มาพบบ้านบางระจ้าวยิ่งเศร้าใจ

                              อนาถนิ่งอิงเขนยคะนึงหวน            
                              จนจวบจวนแจ่มแจ้งปัจจุสมัย

                              ศศิธรอ่อนแออับพยับไพร             
                              ถึงเซิงไทรศาลพระประแดงแรง

                                                         (นิราศเมืองแกลง : ๘๒)

                  ๖.) ใช้โวหารภาพพจน์อุปลักษณ์ เปรียบเทียบกระแสน้ำที่ไหลคดเคี้ยวกับน้ำใจไม่ซื่อตรง

                                  พอแจ่มแจ้งแสงเงินเงาระยับ  
                              ดาวเดือนดับเด่นดวงพระสุริย์ใส

                              ถึงปากช่องคลองสำโรงรำราญใจ     
                              พอน้ำไหลขึ้นเช้าก็เข้าคลอง

                              เห็นเพื่อนเรือเรียงรายทั้งชายหญิง    
                              ดูก็ยิ่งทรวงช้ำเป็นน้ำหนอง

                              ไม่แม้นเหมือนคู่เชยเคยประคอง      
                              ก็เลยล่องหลีกมาไม่อาลัย

                              กระแสชลวนเชี่ยวเรือเลี้ยวลด           
                              ดูค้อมคดขอบคุ้งคงคาไหล
                        แต่สาชลเจียวยังวนเป็นวงไป          
                        นี่หรือใจที่จะตรงอย่างสงกา

                                                        (นิราศเมืองแกลง : ๘๒)

                    ๗.) ใช้คำบรรยายให้เกิดจิตนาการ ( พรรณนาโวหาร )

                                  ถึงด่านทางกลางคลองข้างฝั่งซ้าย   
                              ตะวันสายแสงส่องต้องพฤกษา

                              ออกสุดบ้านถึงทวารอรัญวา                 
                              เป็นทุ่งคาแฝกแขมขึ้นแกมกัน

                              ลมระริ้วปลิวหญ้าคาระยาบ                  
                              ระแนบนาบพลิ้วพลิกกระดิกหัน

                              ดูโล่งลิ่วทิวรุกขะเรียงรัน                      
                              เป็นเขตคันขอบป่าพนาลัย ฯ

                                                         (นิราศเมืองแกลง : ๘๓)

      

   ๘.) การให้อารมณ์

                   พอฟ้าคล้ำค่ำพลบหรุบรู่             
              ยุงออกฉู่ชิงตลบตบไม่ไหว

                              ได้รับรองป้องกันเพียงควันไฟ            
                              แต่หายใจมิใคร่ออกด้วยอบอาย

              โอ้ยามยากจากเมืองแล้วลืมมุ้ง                   
              มากรำยุงเวทนาประดาหาย

              จะกรวดน้ำคว่ำขันจนวันตาย           
              แม้เจ้านายท่านไม่ใช้แล้วไม่มา

              พอน้ำตึงถึงเรือก็รีบล่อง                  
              เข้าในคลองคึกคักกันนักหนา

              ด้วยมือมัวกลัวตอต้องรอรา              
              นาวามาเรียงตามกันหลามทาง

              ถึงบางบ่อพอจันทร์กระจ่างแจ้ง         
              ทุกประเทศเขตแขวงนั้นกว้างขวาง

              ดูดาวดาษกลาดฟ้านภาภางค์           
              วิเวกทางท้องทุ่งสะท้านใจ

              ดูริ้วริ้วลมปลิวที่ปลายแฝก               
              ทุกละแวกหวาดหวั่นอยู่ไหวไหว

              รำลึกถึงขนิษฐายิ่งอาลัย                  
              เช่นนี้ได้เจ้ามาด้วยจะดิ้นโดย

                                     (นิราศเมืองแกลง : ๘๔)

   ๙.) ใช้อุปมาโวหาร
               ถึงบางสมัครเหมือนพี่รักสมัครมาด       
           มาแคล้วคลาดมิได้อยู่กับคู่สม

                              ถึงยามนอนนอนเดียวเปลี่ยวอารมณ์        
                              จะแลชมอื่นอื่นไม่ชื่นใจ

                                               (นิราศเมืองแกลง : ๘๕-๘๖)       

                 ๔.๒ คุณค่าด้านความรู้

                        ๔.๒.๑    เขาสร้างศาลเทพาพยายาม 
                                กระดานสามแผ่นพิงไว้บูชา

                                ตะลึงแลแต่ล้วนลูกจระเข้           
                                โดยคะเนมากมายทั้งซ้ายขวา

                                สักสองร้อยลอยไล่กินลูกปลา     
                                เห็นแต่ตากับจมูกเหมือนตุ๊กแก

                                โอ้คลองขวางทางแดนแสนโทสก  
                                ดูบนบกก็แต่ล้วนลิงแสม
                          เลียบตลิ่งวิ่งตามชาวเรือแพ    
                          ทำลอบแลหลอนหลอกตะคอกคน

                                 คำโบราณท่านผูกถูกทุกสิ่ง      
                                 เขาว่าลิงจองหองมันพองขน

                                 ทำหลุกหลิกเหลือกลานพานลุกลน   
                                 เขาด่าคนจึงว่าลิงโลนลำพอง

                                                    (นิราศเมืองแกลง : ๘๔)

                  ๔.๒.๒         ที่ขายผ้าหน้าถังก็เปิดโถง    
                                  ล้วนเบี้ยโป่งหญิงชายมาจ่ายของ

                                  สักยี่สิบหยิบออกเป็นกอบกอง          
                                  พี่เที่ยวท่องทัศนาจนสายัณห์

                                  ดูก็งามตามประสาพนาเวศ            
                                  ไม่นวลเนตรเหมือนหนึ่งในไอศวรรย์

                                                    (นิราศเมืองแกลง : ๘๘)       

 ๔.๒.๓          โอ้คิดเห็นเอ็นดูหมู่แมงดา     
                  ตัวเมียพาผัวลอยเที่ยวเล็มไคล

                                  เขาจับผัวตัวทิ้งไว้กลางน้ำ                
                                  ระลอกซ้ำสาดซัดให้ตัดษัย

                  พอเมียตายฝ่ายผัวก็บรรลัย              
                  โอ้เหมือนใจที่พี่รักภัคินี

                  แม้น้องตายพี่จะวายชีวิตด้วย            
                  เป็นเพื่อนม้วยมิ่งแม่ไปเมืองผี

                                   (นิราศเมืองแกลง : ๙๐)  
๕.ภาพสะท้อนทางสังคมที่ปรากฏในเรื่อง

     ๕.๑ ความเชื่อ

          ๑.) ขออารักษ์หลักประเทศนิเวสน์วัง  

             เทพทั้งเมืองฟ้าสุราลัย

             ขอฝากน้องสองรามารดาด้วย              

             เอ็นดูช่วยปกครองให้ผ่องใส

             ตัวข้าบาทจะนิราศออกแรมไพร           

             ให้พ้นภัยคลาดแคล้วอย่าแผ้วพาน

                                                    (นิราศเมืองแกลง : ๘๑)

         ๒.) ขออารักษ์ศักดิ์สิทธิ์ที่สิงศาล        

            ลือสะท้านอยู่ว่าเจ้าห้าวกำแหง

            ข้าจะไปทางไกลถึงเมืองแกลง             

            เจ้าจงแจ้งใจภัคนีที

                     (นิราศเมืองแกลง : ๘๒)

      ๓.) ถึงหย่อมย่านบ้านระกาดต้องลงถ่อ 

         ค่อยลอยรอเรียงลำตามน้ำไหล

         จนล่วงเข้าหัวป่าพนาลัย                     

         ล้วนเงาไม้มืดคล้ำในลำคลอง

         ระวังตัวกลัวตอตะเคียนขวาง                

         เป็นเยี่ยงอย่างผู้เฒ่าเล่าสนอง

         ว่าผีสางนางตะเคียงทะนอง                 

         ใครถูกต้องแตกตายลงหลายลำ

         พอบอกกันยังมิทันจะขาดปาก               

         เห็นเรือจากแจวตรงหลงถลำ

         กระทบผางตอนางตะเคียนตำ               

         ก็โคลงคว่ำล่มลงในคงคา

         พวกเรือพี่สี่คนขนสยอง                       

         ก็เลยล่องหลีกทางไปข้างขวา

         พ้นระวางนางรุกขฉายา                      

         ต่างระอาเห็นฤทธิ์ประสิทธิ์จริง

                   (นิราศเมืองแกลง ๘๔.) 

               ๔.) แสนวิตกอกพี่เมื่ออ้างว้าง           

                  ถามถึงทางที่จะไปในไพรสัณฑ์

                  ชาวบ้านบอกมรคาว่ากว่าพัน              

                  สะกิดกันแกล้วกล้าเป็นน่ากลัว

                  ยิ่งหวาดจิตคิดคุณพระชินสีห์               

                  กับชนนีบิตุเรศบังเกิดหัว

                  ข้าตั้งใจไปหาบิดาตัว                        

                  ให้พ้นชั่วที่ชื่อว่าไภยันต์

               (นิราศเมืองแกลง : ๙๑ – ๙๒)

 ๕.๒ คุณค่าด้านสภาพชีวิตและสังคมในสมัยโบราณ คุณค่าที่แสดงสภาพชีวิตและสังคมในสมัยโบราณ

  ๑.)   ถึงสำเพ็งเก๋งตั้งริมฝั่งน้ำ  

      แพประจำจอดเรียงเคียงขนาน

              มีซุ้มซอกตรอกนางจ้างประจาน        

              ยังสำราญร้องขับไม่หลับลง

              โอ้ธานีศรีอยุธยาเอ๋ย                      

              นึกจะเชยก็ได้ชมสมประสงค์

                                  (นิราศเมืองแกลง : ๘๑) 

         ๒.)   ถึงบางพลีมีเรือนอารามพระ      

            ดูระกะดาษทางไปกลางทุ่ง

            เป็นเลนลุ่มลึกเหลวเพียงเอวพุง         

            ต้องลากจูงจ้างควายอยู่รายเรียง

            ดูเรือแพแออัดอยู่ยัดเยียด                

            เข้าเบียดเสียดแทรกกันสนั่นเสียง

            แจวตะกูดเกะกะปะกระเชียง           

            บ้างทุ่มเถียงโดนดุกันวุ่นวาย

            โอ้เรือเราคราวเข้าไปติดแห้ง          

            เห็นนายแสงเป็นผู้ใหญ่ก็ใจหาย

            นั่งพยุงตุ้งก่านัยน์ตาลาย               

            เห็นวุ่นวายสับสนก็ลนลาน

                 (นิราศเมืองแกลง : ๘๓)

  ๓.)   แลทะเลแล้วก็ให้อาลัยนุช    

     ไม่สร่างสุดโศกสิ้นถวิลหา

             จนอุทัยไตรตรัสจำรัสตา                 

              เห็นเคหาเรียงรายริมชายทะเล

              ดูเรือแพแต่ละลำล้วนโปะโหละ        

              พวกเจ๊กจีนกินโต๊ะเสียงโหลเหล

              บ้างลุยแลนล้วงปูดูโซเซ                 

              สมคะเนใส่ข้องเที่ยวมองคอย

              อันนารีที่ยังสาวพวกชาวบ้าน          

              ถีบกระดานถือตะกร้าเที่ยวมองคอย

              ดูแคล่วคล่องล่องแล่นแฉลบลอย      

              เอาขาห้อยทำเป็นหางไปกลางเลน

                   (นิราศเมืองแกลง : ๘๗)

อ้างอิง : หนังสือชีวิตและงานสุนทรภู่